Over zelfsturing
"Zelfsturing is een principe dat in alle individuen, groepen en systemen voorkomt. Volgens managementauteur Daniel Pink is zelfsturing 'de diepe wens die in ieder mens aanwezig is om zijn eigen leven te bepalen, nieuwe dingen te leren en te creëren en bij te dragen aan zinvolle zaken'. De organisatie inrichten vanuit het principe van zelfsturing impliceert een appèl op de inherente drijfveren in mensen en gemeenschappen om zelfstandig te handelen en in onderlinge interactie tot een natuurlijke afstemming te komen".
Geen Zelfsturing maar Samensturing
Deze definitie van zelfsturing lijkt te beloven dat wij, als we als organisatie of team zelfsturend worden, kunnen gaan doen wat we ten diepste willen, wat ons zin geeft. Het geeft de indruk dat wij 'in onderlinge interactie' de vrijheid zullen vinden onze 'inherente drijfveren' te volgen. Zo kan de foutieve indruk ontstaan dat er geen sturing is behalve de sturing van jezelf. Dat klopt niet, want je zit in een collectief. Preciezer zou daarom zijn zelfsturing om te dopen tot 'Samensturing'. Dan blijkt dat de individuele vrijheid in een zelfsturend team even beperkt is als in een centraal gestuurd team.
Ik ben een voorstander van zelfsturing in veel omstandigheden. Vooral in professionele organisaties lijkt een hoge mate van zelfsturing de enige weg om de complexe realiteit waarin professionals werken te hanteren. Ik maak vooral bezwaar tegen de idealisering ervan; alsof zelfsturing ons leven makkelijker en vrijer zou gaan maken. In tegendeel, is mijn overtuiging.
Het voordeel van een baas
Laatst waren wij in het gezin aan het koken voor kerst. Hoewel wij altijd alles in onderling overleg doen, bedachten wij nu dat het wel prettig zou zijn als één van ons de chef zou zijn. Mijn dochter werd daartoe aangesteld. Zij vertelde ieder van ons wat wij moesten doen, en wanneer. Het viel ons op hoeveel ruimte en vrijheid dit 'model' ons gaf. We konden heerlijk onze taken doen, hoefden ons geen zorgen te maken over het geheel, we droegen allemaal bij, liepen elkaar geen moment voor de voeten. Een vloeiend en soepel geheel, zonder conflict, heel efficiënt en effectief. Bijzonder vooral, dat ik me 'vrij' voelde in dat hiërarchische model. De begrenzing van mijn taken gaf mij ruimte.
Gevangen in zelfsturing
In mijn werk ben ik gewend zelfsturend te zijn. Ik bepaal wat ik doe, met wie, wanneer, en hoe. Ik ben als een 'zelfstandige met dienstverband'. Van regelmatige werktijden is geen sprake: ik ben eigenlijk altijd met mijn werk bezig, want ik weet nooit of ik voldoende gedaan heb, en of ik voldoende werk zal hebben in de toekomst. De inhoudelijke koers in mijn loopbaan bepaal ik zelf, en het is aan mij om wat ik doe zowel relevant voor anderen als zinvol voor mijzelf te houden. Als ik in teamverband werk, dan bepalen wij gezamenlijk het wie, wat, hoe en wanneer. We debatteren dan wat af, want er is maar weinig vooraf vastgesteld, en al mijn zelfsturende collega's zitten zelden spontaan op één lijn.
Het lijkt daarbij alsof ik vrij ben, maar zo voelt het niet. Ik kan niet zomaar doen wat ik wil. Ik word bepaald door een systeem dat ik moeilijk kan bevatten, maar dat onverbiddelijk de grenzen van mijn wereld bepaalt. Maar, aangezien er geen baas is, is er niemand die mij die grenzen oplegt; ik moet die zelf ontdekken. Wij moeten dat met elkaar ontdekken. Er is geen vrijheid, maar er is toch niemand die stuurt.
Overal zelf verantwoordelijk voor
Wat ik vooral ervaar in mijn zelfgestuurde werk is verantwoordelijkheid, voor alles. Alles komt op mij neer. Mijn verantwoordelijkheid is totaal, net als die van al mijn collega's. Ieder individu is verantwoordelijk voor het totaal. Van ons allemaal wordt voortdurend gevraagd initiatief te nemen, naar voren te stappen, de leiding te nemen, het gesprek aan te gaan. Niemand kan 'achterover leunen'. Niet dat iemand dat verbiedt, en toch kan het niet.
De nieuwe dictatuur zit in het systeem
Stelling: zelfsturing is de nieuwe onderdrukking, en het is een ongrijpbare variant. Je mag doen wat je wil, maar als je niet doet wat moet gebeuren, dan loopt het slecht met je af. Dus, voel je vrij, maar wees wel bereid de consequenties van je handelen te aanvaarden. Wat is dat voor vrijheid?
De dictatuur van zelfsturing is niet persoonlijk (zoals de autoriteit van een baas) maar systemisch: Hij zit in het systeem, in de groep, in het social verband. We houden elkaar gevangen. Geen enkel individu heeft er controle over, en dat maakt deze dictatuur ongrijpbaar. Je draagt er aan bij als individu, of je nu wil of niet, en dat maakt je medeplichtig. Hoe kun je nu tegen iets zijn dat je zelf mede vormgeeft?
'Het systeem' als boosdoener en de 'sterke leider' als redding
Geen wonder dat er naast steeds meer tekenen van zelfsturing in de samenleving (denk aan de participatiesamenleving), twee trends ontstaan: aan de ene kant is er een groot wantrouwen jegens 'het systeem' (de economie, de financiële wereld, Europa, de politiek), en aan de andere kant is er de roep naar een 'sterke leider', liefst met eenvoudige en hanteerbare 'waarheden'. We zijn de veiligheid van de vertrouwde en overzichtelijke structuren kwijt. Geen vaste banen meer, geen religieuze dogma's, geen familietradities die je toekomst bepalen. We zijn helemaal vrij, en menigeen verlangt naar de 'kleine structuren' van vroeger, waarin alles nog veilig voelde.
Individualism gone mad
In de beperking van een hiërarchische structuur ligt vrijheid verscholen, mits de leiding op een respectvolle manier handelt. Omgekeerd: in de onbegrensdheid van zelfsturing, waarin je het zelf maar moet uitzoeken, ligt beklemming verscholen. Het ideaal van zelfsturing legt ongezien een grote druk op ieder individu, en een grote eenzaamheid, want je staat er in essentie alleen voor.
De populariteit van zelfsturing is een volgende stap in een individualistisch paradigma, waarin we moeten geloven dat als wij ons losmaken uit de ketenen van 'de ander', wij oneindige vrijheid zullen bereiken. Maar wat zich ontvouwt is een steeds grotere beklemming. Die ander verdwijnt niet, maar wordt als collectief allesoverheersend. Onze mogelijkheden groeien, maar wat wij reëel kunnen doen wordt steeds beperkter.
Socioloog Zygmunt Bauman zei eens: "Nooit waren we zo vrij, nooit hebben we ons zo machteloos gevoeld". Dat lijkt de kern.
Hoe verder?
Zelfsturing heeft de toekomst. Het hiërarchische model werkt niet meer in veel contexten, zoals Frederic Laloux in zijn boek Reinventing organizations overtuigend uiteenzet. Of we nu willen of niet, we zullen moeten leren zwemmen in de oceaan, waar de oevers niet meer zichtbaar zijn. In die omstandigheid moeten we richting vinden en houden, voor onszelf, in samenhang met 'de anderen'. Geen eenvoudige opgave. Vooral daarom lijkt het mij belangrijk om het thema zelfsturing nogmaals tegen het licht te houden, het te ontdoen van naïeve ideeën van vrijheid en zelfbeschikking, en ons voor te bereiden op de reële ontwikkelingsvragen die zelfsturing ons stelt. Hier zijn er een paar:
- Hoe bepaal je je professionele koers, als niemand je vertelt wat je moet doen?
- Hoe ga je daarin om met verwachtingen van anderen, zonder je eigen pad uit het oog te verliezen?
- Hoe bewaak je je grenzen? Hoe voorkom je dat je teveel gaat doen? Anders gezegd:
- Hoe ga je om met groepsdruk? Hoe 'hoor je er bij' en bescherm je jezelf tegelijkertijd?
- Hoe maak je voor jezelf 'supporting networks', in een wereld waar iedereen toch vooral voor zichzelf moet zorgen?
- Hoe leer je omgaan met dat je 'existentieel alleen' bent, dat je uiteindelijk voor jezelf moet zorgen, en dat iedereen dat moet doen?
De schoonheid hiervan is, dat deze vragen onverbiddelijk (misschien zelfs ondraaglijk) reëel zijn. De oude hiërarchische structuren zijn constructies om ons een gevoel van bescherming te geven. Ze maken de wereld (die oneindig groot is) kunstmatig kleiner, wekken de schijn van veiligheid. "Ignorance is bliss". In deze nieuwe zelfsturende wereld moeten we echt los, echt volwassen worden, ons echt gaan verhouden tot elkaar, en echt gaan zorgen voor onszelf. En daarom is persoonlijke ontwikkeling zo belangrijk in deze tijd.
